Protesty w Iranie: pytania i odpowiedzi

Islamska rewolucja mająca miejsce w 1979 roku dała początek Islamskiej Republice Iranu – państwu teokratycznemu, którego pewne elementy składowe przypominają ustrój demokratyczny. Władza polityczna znajduje się jednak w rękach nieobieralnych instytucji, które nie spełniają zachodnich standardów demokratycznych. Na szczycie hierarchii państwowej znajduje się Najwyższy Przywódca Chamenei będący jednocześnie najważniejszym duchownym w Iranie, zwierzchnikiem irańskich sił zbrojnych, a także irańskiego wymiaru sprawiedliwości. Najwyższego Przywódcę Iranu wybiera 86­osobowe Zgromadzenie Ekspertów – duchownych, którzy do Zgromadzenia powoływani są na podstawie wyników głosowania bezpośredniego przez 75 milionów obywateli. Kandydaci na członków Zgromadzenia Ekspertów zgłaszani są przez Radę Strażników Konstytucji składającą się z sześciu osób świeckich oraz sześciu prawników duchownych.

A zatem władza państwowa w Iranie opiera się na instytucjach Najwyższego Przywódcy, Rady Strażników oraz Zgromadzenia Ekspertów. Chociaż obywatele wybierają członków parlamentu oraz prezydenta państwa, kandydaci podlegają uprzednio ścisłej selekcji przez instytucje religijne, które blokują większość kandydatur. Możliwość ubiegania się o najwyższe stanowiska polityczne jest całkowicie wykluczona w przypadku kobiet. Podobnie nieprzejrzystą formę mają wybory prezydenckie: mimo iż obywatele dokonują bezpośredniego wyboru pomiędzy kandydatami, nie można mówić o faktycznej konkurencji w systemie kierowanym i kontrolowanym przez szyickich duchownych. Nie można więc mówić o istnieniu faktycznej opozycji w Islamskiej Republice.

Jaką rolę odgrywa w Iranie duchowieństwo?

Szyicki nurt islamu stanowi trzon irańskiego systemu politycznego począwszy od islamskiej rewolucji z 1979 roku. Stanowiska w głównych instytucjach państwowych obsadzone są przez duchownych, a zatem państwo kontrolowali i kontrolują w rzeczywistości przede wszystkim religijni liderzy: najpierw założyciel państwa Ruhollah Chomejni między 1979 a 1989 rokiem, a obecnie jego następca Ali Chamenei. Prawo państwowe w dużej części odpowiada islamskiemu prawu religijnemu, szariatowi, które to przewiduje drakońskie kary za czyny zabronione. Surowe przepisy moralne szariatu kształtują całość życia publicznego, a także znaczną część sfery prywatnej mieszkańców Iranu.

Jak można ocenić przestrzeganie praw człowieka i wolności osobistych przez obecne irańskie władze?

Według indeksu sporządzonego przez organizację Freedom House, Iran zalicza się do państw nieliberalnych, zdobywając zaledwie 17 spośród 100 możliwych punktów na skali wolności obywatelskich i praw politycznych (dla porównania, Niemcy uzyskują na tej samej skali wynik 95, a Szwecja 100 punktów). Trudno zatem porównywać Iran do opartych na zachodnim modelu liberalnych demokracji. Władze irańskie należą bowiem do jednych z najbardziej represyjnych na świecie. Znaczące ograniczenie politycznych praw obywateli przejawia się poprzez brak wolnych wyborów. Pluralizm czy też jakakolwiek rywalizacja polityczna w Iranie niemalże nie istnieją z powodu ścisłej kontroli sprawowanej przez Radę Strażników. Wiele decyzji podejmowanych jest tylko z pozoru w sposób demokratyczny, gdyż ta właśnie instytucja ma ostatnie słowo w licznych kwestiach. Ponadto, poważny problem na wszystkich szczeblach politycznych stanowi niewystarczająco skutecznie zwalczana korupcja.

Status praw człowieka w Iranie można określić jako krytyczny. Cenzura dotyczy zarówno prasy drukowanej, jak też internetowej. Krytyczni wobec rządu dziennikarze muszą liczyć się z represjami, prześladowaniami, a także karami pozbawienia wolności. Wolność wyznania przestrzegana jest tak długo, jak praktyki religijne mogą zostać pogodzone z zasadami moralnymi szyickiego przywódcy oraz z prawem szariatu. Muzułmanie odbiegający od ideologii państwowej oraz innowiercy są dyskryminowani i represjonowani. Przykładowo, w lecie 2016 roku, rząd Iranu nakazał egzekucję 25 sunnitów jako karę za domniemaną działalność terrorystyczną. Postępowanie to zostało ostro skrytykowane na Zachodzie. Również inne prawa i wolności, na przykład wolność zgromadzeń, prawo do zakładania organizacji pozarządowych i związków zawodowych, a także prawo do rozwoju osobistego, praktycznie nie istnieją. Strukturę państwową Iranu można opisać jako patriarchalną hierarchię, w której kobiety nie mają dostępu do wielu dziedzin życia publicznego, a ich prawa są znacząco ograniczone. Istnienie państwa prawa jest wykluczone w państwie, którego władze polityczne posługują się zależnym od nich wymiarem sprawiedliwości w celu zmuszania oponentów do milczenia. Procesy sądowe odbywają się często w sposób arbitralny. Iran jest drugim po Chinach państwem na świecie pod względem liczby egzekucji w stosunku do gęstości zaludnienia oraz liczby ludności. Jedynie w nielicznych przypadkach sądy sankcjonują nieprzestrzeganie praw człowieka.

W jakiej sytuacji znajduje się obecnie gospodarka Iranu?

Z powodu sankcji nałożonych przez społeczność międzynarodową w związku z irańską polityką atomową, która swe początki bierze jeszcze w latach siedemdziesiątych, gdy Iranem rządzili Szachowie, ceny produktów spożywczych znacząco wzrosły. W ciągu ostatnich lat, stopa inflacji wynosiła pomiędzy 10 a 15 procent, a w 2013 roku aż 34%. Natomiast gdy sankcje zostały zniesione po zawarciu porozumienia dotyczącego polityki jądrowej Iranu w formacie 5+1, czyli pięciu stałych członków Rady Bezpieczeństwa ONZ oraz Niemiec, a także przy współpracy z Unią Europejską reprezentowaną przez Federicę Mogherini, irański handel z zagranicą na nowo zaczął się rozwijać. Pomimo to, rozkwit irańskiej gospodarki w dalszym ciągu nie spełniał oczekiwań. Trzeba zaznaczyć, że wzrost gospodarczy nie był odczuwalny dla większości społeczeństwa z powodu rozwiniętej na szeroką skalę korupcji.

Mimo iż produkty codziennego użytku przestały drożeć, na niektóre z nich, przykładowo jaja i drób, nie stać już wielu mieszkańców Iranu. To właśnie ta sytuacja gospodarcza spowodowała protesty we wszystkich częściach kraju, zarówno w małych miasteczkach, jak i w irańskich metropoliach.

Jak układają się stosunki pomiędzy Unią Europejską a Iranem?

W 2016 roku, po zawarciu porozumienia atomowego, nastąpiło wyraźne odprężenie w relacjach pomiędzy UE a Islamską Republiką Iranu. Zanim jednak Teheran zgodził się na regularne kontrole swojego programu jądrowego przez niezależnych ekspertów międzynarodowych, państwo podlegające rezolucjom i sankcjom nakładanym przez Organizację Narodów Zjednoczonych pozostawało w izolacji na arenie międzynarodowej. W wyniku zawarcia wyżej wspomnianego porozumienia ze Stanami Zjednoczonymi, Rosją, Chinami, Francją, Wielką Brytanią i Unią Europejską, sankcje wobec Iranu zostały stopniowo zniesione. To, wobec czego skupiać się będzie współpraca Islamskiej Republiki z wymienionymi państwami zależy od skuteczności wdrożenia porozumienia jądrowego. Począwszy od jego zawarcia, Unia Europejska zaciśniła z Iranem współpracę o niewielkim stopniu ryzyka konfliktu, w dziedzinach takich jak wymiana handlowa, transport, energetyka oraz edukacja. Niedawne wycofanie się Stanów Zjednoczonych z układu stanowi szansę dla Unii Europejskiej na utrzymanie oraz pewną poprawę stosunków bilateralnych z Iranem.