Rok 1968 po dwóch stronach żelaznej kurtyny

Iluzja jednorodności

Chociaż szukanie punktów wspólnych i odniesień pomiędzy wydarzeniami ’68 w różnych krajach Europy wydaje się dla niektórych kuszące, historycy podkreślają odrębność nadziei i rozdźwięk postulatów pomiędzy studentami z Zachodu i ze Wschodu. Tym samym, przedstawiają jako błędne utożsamianie wydarzeń, które miały miejsce po obydwu stronach żelaznej kurtyny. Wskazują oni na wzajemne niezrozumienie dwóch stron, spowodowane diametralnie różnymi realiami „dwóch Europ”.

Podczas, gdy w Polsce rok 1968 kojarzy się przede wszystkim z masowymi protestami studentów i nagonką antysemicką, a w Czechosłowacji z reformami praskiej wiosny i sierpniowym szokiem spowodowanym interwencją wojsk Układu Warszawskiego, na Zachodzie sprzeciwiano się imperializmowi Stanów Zjednoczonych prowadzących wówczas wojnę w Wietnamie oraz negatywnym skutkom globalizacji i konsumpcjonizmu. Hasło polskich studentów „niepodległość bez cenzury” wzywające do respektowania podstawowych wolności demokratycznych ma się nijak do francuskiego „wybory, pułapka dla głupców” („Elections, piège à cons” [1]), które wzywało do kontestacji - ocenianych jako skostniałych - ram systemowych, demokratycznej przecież V Republiki. Podobnie jest z popularnym na Zachodzie antyimperializmem amerykańskim, wyrażanym w sloganie „US Go Home”, do którego na Wschodzie podchodzono z większą rezerwą, ponieważ głównym problemem był „Wielki Brat” ze Wschodu.

Rewolucje lat 60.

Lata 60. to czas rewolucji seksualnej i upadku autorytetów. Pokolenie urodzone po II Wojnie Światowej, wychowane w atmosferze narastającego konsumpcjonizmu. Młodzież w Stanach Zjednoczonych i w Europie Zachodniej zaczyna występować przeciw kapitalizmowi oraz tradycyjnym wartościom. To czas kształtowania się „nowej lewicy”, ruchu feministycznego, czy pacyfizmu. Część młodzieży odwraca się również od ortodoksyjnego marksizmu w stronę fascynacji maoizmem czy anarchizmem.

Lata 60. to także czas gwałtownego wzrostu liczby osób podejmujących studia. Podczas całej dekady, na Zachodzie liczba studiujących wzrosła z 2 do 4,3 milinów [2]. We Francji ten przyrost był jeszcze bardziej uderzający. W 1961 we Francji studiowało 240 tysięcy osób. Siedem lat później, w roku 1968 liczba studentów wynosiła już 605 tysięcy [3]. Jednakże demokratyzacja w dostępie do wykształcenia wyższego nie zawsze szła w parze z inwestycjami w naukę. To właśnie krytyka organizacji szkolnictwa, jego nieprzystosowania do wzrastającej liczby studentów była u podłoża studenckich protestów, które przetoczyły się m.in. przez Francję, Włochy czy RFN w 1968 roku.

„Sous les pavés, la plage„(„Pod brukiem jest plaża”) – Francja ‘68

We Francji punktem zapalnym dla kolejnych protestów był podparyski campus w Nanterre. 22 marca 1968 ośmiu studentów, wśród nich student socjologii Daniel Cohn-Bendit, późniejsza twarz protestów, włamało się do dziekanatu na znak protestu przeciw aresztowaniu członków Komitetu Narodowego Wietnamu. Był to początek trwającego do połowy czerwca ruchu, który z perspektywy czasu jest kwalifikowany jako przełomowy dla społeczeństwa francuskiego.

Pierwszy studencki postulat dotyczył utworzenia koedukacyjnych akademików. Kiedy 5 maja uniwersytet w Nanterre został zamknięty, strajkujący postanowili przenieść protest na Sorbonę. Z 10 na 11 maja doszło do tzw. nocy barykad, podczas której dzielnica łacińska stała się teatrem brutalnych starć między studentami a siłami bezpieczeństwa. Z ideologicznego punktu widzenia ruch studencki był fuzją różnych lewicowych nurtów. Na Sorbonie obok siebie zawisły plakaty Marksa, Lenina, Mao czy Che Guevary, a flagi Wietkongu powiewały obok czerwono-czarnych barw anarchistów.

Znamiennym faktem francuskiego roku 1968, są wyrazy solidarności robotników względem studenckich protestów. 19 maja, w całej Francji protestowały dwa miliony pracowników, 122 fabryki zostały zablokowane [4]. Ponadto, ze względu nadzwyczajną sytuację przerwano festiwal w Cannes, podczas którego reżyserzy tacy jak Jean-Luc Godard czy François Truffaut poparli strajki studentów.

Pod naporem strajku generalnego oraz coraz większego paraliżu kraju, rząd został zmuszony do ustępstw. 27 maja ogłoszono wzrost płacy minimalnej o 35% w sektorze przemysłu oraz 10% dla pozostałych sektorów. 30 maja, generał de Gaulle przystał na propozycję premiera George’a Pompidou o rozwiązaniu Zgromadzenia Narodowego i rozpisania przedterminowych wyborów.

Mit francuskiego Maja ’68 i sytuacja w innych państwach zachodnich

Mit Maja ’68 jest we Francji żywy i intensywny jak w żadnym innym zachodnim kraju, gdzie przecież również doszło do wystąpień i strajków studentów. We Włoszech, podobnie jak we Francji, studenci podjęli protest przeciwko systemowi szkolnictwa wyższego. Strajki na uniwersytetach rozciągały się na okres od 1967 do 1969, lecz swoje apogeum przeżywały w roku 1968. Włoscy studenci wybrali formę strajku polegającą na nieuczęszczaniu na zajęcia, czy zajmowaniu pomieszczeń uniwersyteckich. Od listopada 1967 strajki studentów objęły większość włoskich miast, od Mediolanu, Turynu i Genui, po Neapol, Salerno czy Rzym. Okupacje uniwersytetów we Włoszech także poruszyły robotników, którzy rozpoczęli własne strajki.

„Literaci do pióra, studenci do nauki, syjoniści do Syjamu (sic!) … pasta do butów”

Zupełnie inny był kontekst protestów studentów polskich w marcu 1968. Kryzys polityczny marca ’68 nastąpił w momencie wewnętrznej walki o władzę w PZPR. Bezpośrednim impulsem do wystąpień było zdjęcie z afiszu Teatru Narodowego „Dziadów” w reżyserii Kazimierza Dejmka. Kierownik Wydziału Kultury Wincent Kraśko uznał, że inscenizacja Dejmka ma charakter „antyrosyjski, antyradziecki i religiancki”. Z kolei Władysław Gomułka nazwał spektakl „nożem w plecy przyjaźni polsko-radzieckiej”. Podczas ostatniego spektaklu 30 stycznia sala wypełniona po brzegi żywo reagowała na fragmenty sztuki o patriotycznym charakterze. Po zakończeniu przedstawienia, studenci Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej oraz studenci z kręgu „komandosów”, zorganizowali manifestację w obronie „Dziadów”. Złożono kwiaty pod pomnikiem Mickiewicza i skandowano hasła: „Niepodległość bez cenzury” i „Wolna sztuka! Wolny teatr”. Milicja zatrzymała 35 uczestników protestu pod zarzutem „zakłócania porządku publicznego”.

Zachód usłyszał o wydarzeniach 30 stycznia 1968 od dwójki studentów - tzw. „komandosów” - Adama Michnika i Henryka Szlajfera. Poinformowali oni o przebiegu manifestacji korespondenta „Le Monde”, dzięki czemu wiadomości zostały rozpowszechniane dalej przez Rozgłośnię Polską Radia Wolna Europa.

Odpowiedzią władzy było relegowanie, 4 marca, Adama Michnika i Henryka Szlajfera z Uniwersytetu Warszawskiego. Jednocześnie w prasie rozpoczęła się nagonka na prowodyrów manifestacji, określanych jako „bananowa młodzież”. Obok haseł wymierzonych w studentów padały również hasła antysemickie. Reakcją młodzieży było zorganizowanie 8 marca wiecu protestacyjnego na dziedzińcu UW. Zebrani sprzeciwiali się zarówno zdjęciu „Dziadów”, jak również relegowaniu zaangażowanych w manifestacje studentów. Obecni na wiecu studenci zostali brutalnie zaatakowani przez oddziały milicji oraz tzw. aktyw robotniczy. Środowisko akademickie ze wzburzeniem zareagowało na brutalność służb bezpieczeństwa. W kolejnych dniach, w Warszawie i innych miastach Polski organizowano demonstracje i wiece protestacyjne. Protesty trwały do 28 marca, kiedy odbył się ostatni wiec na Uniwersytecie Warszawskim. Przyjęto na nim „Deklarację Ruchu Studenckiego”, w której młodzież akademicka żądała wolności opinii, swobody zrzeszania się, zniesienia cenzury, wprowadzenia jawności życia publicznego, społecznej kontroli własności państwowej oraz przestrzegania konstytucyjnych praw obywatelskich.

Marzec ’68 zakończył się aresztowaniem głównych organizatorów manifestacji. Natomiast, w wyniku antysemickiej nagonki, PRL opuściło około 15 tysięcy Polaków pochodzenia żydowskiego.

Czechosłowacki socjalizm z ludzką twarzą

Początek roku 1968 w Czechosłowacji to czas nadziei związanej z objęciem przez Aleksandra Dubczeka (5 stycznia) funkcji I sekretarza KPCZ. Zapoczątkował on ruch reform społeczno-politycznych, określanych mianem Praskiej wiosny. Dubczek promujący ideę „socjalizmu z ludzką twarzą, podjął kroki zmierzające do liberalizacji systemu komunistycznego „od góry”, w tym m.in. ograniczenie cenzury i reformy ekonomiczne. Jednak liberalizacja Czechosłowacji oraz szukanie własnej drogi w bloku socjalistycznym nie zostało ciepło przyjęte ani przez większość państw satelickich, ani tym bardziej przez Związek Radziecki. Tym samym, okres Praskiej wiosny został stłumiony przez interwencję wojsk Układu Warszawskiego w nocy z 21 na 22 sierpnia 1968.

Wieloznaczne hasło

W wyniku protestów ’68 demokratyczne społeczeństwa zachodnie uległy reformacji. Na Wschodzie autorytarna władza z nadania sowieckiego odpowiedziała zdławieniem próby liberalizacji ustroju. Jeśli chcieć by szukać jednego hasła, którym można by określić rok 1968 w Paryżu, Rzymie, Berlinie, Pradze czy Warszawie, byłoby to pewnie słowo „wolność”. Tylko, że po dwóch stronach żelaznej kurtyny znaczyła ona zupełnie co innego.